Bir sömürge modernleşme örneği olarak Kıbrıs'ta kent ve mimarlık (1878-1960)

Abstract

Bu çalışmada Akdeniz'deki konumu nedeniyle yüzyıllar boyunca Kıbrıs'ın kaderi haline gelmiş olan dış güçler tarafından idare edilme süreçlerinden sonuncusu olan İngiliz dönemi kent ve mimarlığı ele alınmıştır. Kıbrıs kolonyalizmin emperyalist aşamasının başlarında ele geçirilmiş ve II. Dünya Savaşı sonrasında bir süre daha sömürge statüsünü sürdürmüştür (1878-1960). Bu dönem modernleşme sürecine geç katılmış ülkelerin bu yöndeki en temel atılımlarını gerçekleştirdikleri bir zaman dilimini kapsar. 1878'de Kıbrıs'ın Osmanlı İmparatorluğundan kiralanmasıyla başlayan İngiliz dönemi, 1925'te Britanya Krallığına bağlı Taç Koloni ilanıyla sonuçlanmıştır. Farklı kıtalarda birçok sömürgesi bulunan Krallık için Kıbrıs, Hindistan yolu üstünde, Süveyş kanalı yakınında deniz üssü ve kaynaklarıyla potansiyel oluşturmuştu. Başlangıcı 1878 yılından itibaren Ada'nın idari sistemi, eğitim, sağlık, ulaşım, iletişim, kentsel gelişim, tarım politikaları, köyleri geliştirme gibi birçok alanda düzenlemeler ve değişim yaşanmıştır. Kurumsal ve yasal planlamadan kent ve mimarlık alanlarına kadar uzanan gelişim modernleşme sürecini de barındırmaktadır. Modernleşme, toplumsal dönüşümü de getirmiş, Rum halkının sömürge yönetimine karşı ayaklanması boyutunda gerginlikler yaşanmasına neden olmuştur. 1960 yılında Türk ve Rum temsiliyetine dayalı Kıbrıs Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla ilk kez yerel halkın bağımsız idaresi başlamış ve İngiliz sömürge dönemi sonlanmıştır. Yerel şartlara göre tayin edilen yaklaşımlar kapsamında gerçekleştirilmiş modernleşme sürecinin özgün niteliklere sahip olduğu söylenebilir. Tezde sömürge dönemine ait veriler yardımıyla, Britanya tarafından Kıbrıs'ta yürütülen süreçte kent ve mimarlık alanlarında yapılmış uygulamaların sömürgelere özgü bir modernleşme tipinin Kıbrıs örneği üzerinden tanımlanması amaçlanmıştır. Bu bağlamda öncelikle birincil kaynaklardan toplanan veriler değerlendirilerek sonuçlar çıkarılmaya çalışılmış, elde edilen bilgilerin kronolojik sıralanması ile, yasal ve kurumsal düzenlemeler, kırsal gelişim, şehircilik, mimarlık ve koruma alanlarında değişimler, yoğunlaşmalar, duraklamalar ve kırılmalar saptanmıştır. Böylece, İngiliz idaresi boyunca adadaki uygulamaların tek bir ritme sahip olmamasındaki etkenler belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada, birincil öneme sahip olan arşiv araştırması, literatür taraması ile pekiştirilmiş ve bazı durumlarda sözlü tarih yoluyla da bilgi derlenmiştir. İngiliz sömürge dönemi ile ilgili bilgilerin temel kaynağı, Güney Kıbrıs Cumhuriyeti Arşivi'ndeki Sömürge Müsteşarı'na ait bölümde (Colonial Secretary's Minute Papers) bulunan belgeleri ve İngiliz Dönemi istatistik yıllıklarıdır (Blue Books). Sömürge Müsteşarı (Vali Müsteşarı), adada en üst yönetici kademesinde bulunan validen sonra gelmekteydi. Yönetimin tüm uygulamalarının genel denetimini vali ile birlikte yürütmekte, üst düzey diğer yöneticiler arasında koordinasyonu sağlamakta ve yönetimle ilgili her konuda danışmanlık yapmaktaydı. Arşiv araştırması sırasında, İngiliz Kamu İmar Bürosu'nun (PWD, Public Works Department) uygulamalarına ait bilgi verici raporlar, tutanaklar, proje çizimleri, yapılması planlanan yasaların taslak çalışmaları, yasalar, idari birimler arası çözülmeye çalışılan konular, İngiltere'den alınan öneriler, diğer sömürgelerden yararlanılan konularla çözülmeye çalışılan sorunlara dair dökümanlar elde edilmiştir. Arşiv, Kıbrıs'ta modernleşmeyi gerçekleştiren İngiliz idaresinin kendi bünyesinde oluşturduğu bürokratik sistemin "resmi kayıtları olması" ve uygulamaların amaçlarına yönelik, zaman zaman "değişen tutumlarıyla", süreci bütün olarak değerlendirmeye imkan sağlayan eşsiz bir kaynaktır. Literatür araştırması, bu çalışmanın ikincil kaynaklarını oluşturmaktadır. Bunlar arasında, İngiliz dönemi kent ve mimarlığı ile ilgili kitaplar, tezler, projeler ve makaleler; bu dönemde adayı ziyaret etmiş veya burada görev yapmış olan İngilizlerin tanıtıcı veya anı türündeki kitaplarından elde edilen bilgiler; dönemi anlatan tarih, politika ve toplumbilim ağırlıklı kitaplar bulunmaktadır. Çalışma, dört ana bölümden oluşmaktadır. Bunlardan birincisi olan giriş bölümünde konunun çıkış noktası, tanımı, amaç, kullanılan yöntemler, araştırma yaklaşımları ve dönem sınırlamaları anlatılmaktadır. İkinci bölümde, "sömürgecilik ve modernlik" bağlamında yapılmış teorik çalışmalar yardımıyla konunun altyapısı oluşturulmaya çalışılmıştır. Böylece sömürge dönemlerinin, modernleşme model ve bu süreçlerini etkileyen diğer birçok faktörün tanımlanması sonucunda Kıbrıs'ın konu çerçevesi içindeki yeri anlaşılmak istenmiştir. Üçüncü bölüm, İngiliz döneminde Kıbrıs'ın anlatıldığı ana bölümdür. Bölüm İngiliz döneminin üç alt bölümde (Erken Dönem, Yoğun Uygulama Dönemi ve Son Dönem) ele alınmasından oluşmaktadır. Bu durumun temel belirleyicileri arasında mimari uygulama yoğunlukları, yasal düzenlemeler, üslupsal eğilimler, ekonomik şartlardaki değişimler ve dünyanın birçok ülkesinde Kıbrıs'ta olduğu gibi büyük etkileri olan I. ve II. Dünya Savaşları bulunmaktadır. Her alt bölümde, ekonomik ve toplumsal yapıda modernleşme; kent ve mimarlığa ilişkin yasal düzenlemeler; kent planlama araştırma ve uygulamaları; kırsal alanda planlama ve gelişim; mimarlık uygulamaları; korumaya ilişkin uygulamalar anlatılmakta ve en sonda değerlendirme yapılmaktadır. "Erken dönem", idari örgütlenme girişimleri ve adanın detaylı araştırılmasının ardından yoğun altyapı çalışmalarını barındırmaktadır. Osmanlı yönetiminden kiralanan adada kararsız ve çelişkili yaklaşımlar sergilenmektedir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında mağlup olan Osmanlı yönetiminin karşısında adanın sömürgeleştirilmesi gerçekleşmiştir. "Yoğun Uygulama Dönem"i olarak adlandırılan iki Dünya Savaşı arasında belirli bir refah düzeyine sahip olan adada kent ve mimarlık alanında birçok çalışma yapılmıştır. İkinci Dünya Savaşı adada bir duraklama ve yoksullaşma sürecini başlatmış, büyük kitlelerin barınma ve işsizlik nedeniyle kentlere göçünü desteklemiştir. "Son Dönem", yönetimin bu sorunlara çözüm araması, Türk-Rum etnik çatışmaları, diğer sömürgelerde olduğu gibi ortaya çıkan bağımsızlık girişimleri, İngiliz sömürgeciliğinin altın çağını geride bırakması gibi birçok sorunun gölgesinde 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti kurulana kadar devam etmiştir. Bu son dönemin oldukça farklı kaygılar barındırması yanında İngiliz Yönetimi kent planlama araştırmaları yapılması yönünde girişimlerde bulunmuştur. Londra ve birçok sömürgede kent planlama çalışmaları yapmış deneyimli plancı Patrick Abercrombie Kıbrıs'a davet edilmiş ve bir dizi inceleme yapılmıştır. Bu incelemeler sonunda, Kıbrıs Ön Planlama Raporu hazırlanmış ve ülke planından yerleşim ölçeğine kadar detaylı araştırma yapılması gerektiğini vurgulamıştır. Fakat bu çalışmalar gelişim planına dönüşememiştir. II. Dünya Savaşı'nın devam ettiği yıllardan başlayarak yaşanan konut ihtiyacına çözüm aranmıştır. Dördüncü ve son bölüm ise "bulgular ve sonuç" başlığı altında ele alınmaktadır. Bu bölümde öncelikle çalışmanın üçüncü bölümünde ele alınan konular değerlendirilmekte ve ardından İngiliz yönetiminin yaklaşımları, uygulamaları ve Kıbrıs'ta gerçekleştirilmiş modernleşme modelinin yorumlanması yer almaktadır. Belirlenen kriterler doğrultusunda ele alınan üç alt (Erken, Yoğun Uygulama ve Son Dönem) bölümde anlatılan İngiliz dönemindeki uygulamalar, bu sürecin belirgin değişimleri barındırdığını göstermektedir. İngiltere'nin koloni politikalarının bütünlük göstermediği ve her bir durum için yerel kararlara dayanan, farklı uygulamaların söz konusu olduğu özgün süreçler yaşanması durumu birçok sömürgede olduğu gibi Kıbrıs için de söz konusudur. Kent ve mimarlığın geliştiği ortam, diğer bir deyişle ülke şartları, modernleşme sürecini şekillendiren önemli etkilere sahipti. Bu süreç iki önemli faktör ve bu iki faktörün değişen dengeleri neticesinde gerçekleşmekteydi. Bunlar Türk ve Rum toplumlarına bağlı ülke içi ve Britanya Krallığı'nın yaklaşımlarına bağlı şartlardır. Sözü edilen faktörler açısından alt dönemlere bakıldığında Erken Dönem'de (1878-1918) baskın olan yönetimin aldığı kararların topluma benimsetilmeye çalışıldığı ve planlanan uygulamaların hayata geçirildiği görülmektedir. Ancak Yoğun Uygulama döneminde (1919-1938), özellikle eğitim olanaklarının artması ve eğitimli Kıbrıslı sayısındaki artış, sözü edilen dengede sorunlar yaşanmasına sebep olmuştur. Son dönemde (1939-1960) toplumlar arası çatışmaların durdurulmasına yönelik ve ülkenin geleceğini tayin etme amaçlı girişimler bulunmaktaydı.

This study focuses on the modernization period in British Cyprus. The definition of Cyprus" colonization type can be placed between "exploitation colony" and "maritime enclaves". Cyprus was occupied at the beginning of the imperialism phase of colonialism and this status continued even after WW II (1878-1960). This period is parallel to major developments in those countries where modernization started later than in Europe. The British colonial period started in 1878 with renting the island from the Ottoman Empire and ended with the dependency to the British Kingdom as "Crown Colony". Cyprus was a suitable stop for military and trade ships on the route to India, close to the Suez Channel. Since the beginning of the colonial period many improvements had been achieved. Modernization brought social transformation and caused Greek people to uprising against colonial rule. In 1960, the British period ended by the establishment of the Republic of Cyprus based on Turkish and Greek representation which was the first independent rule of native people. The local conditions of Cyprus affected the attitudes of the administration and resulted in a special modernization process. By the help of the data about the British Period, this study aims to define the urbanization and architectural development and the character of this modernization process. In order to achieve an objective evaluation about urban and architectural issues during the colonial period, all data have been displayed in a neutral manner. The chronological arrangement of the data gathered from the major sources, gives the opportunity to define the process and the changes concerning rules and regulations, urban and rural developments, architectural and preservation issues. It has been tried to understand the factors behind these changes. The primary archives data has been supported by secondary literature sources and interviews. The data related with the colonial rule is mostly based on the "Colonial Secretary's Minute Papers" kept in the State Archives in South Cyprus and on annual statistic records named the "Blue Books". The "Colonial secretary's Minute Papers" enabled to collect data about the Public Works Department's (PWD) projects, memorandums on urbanization, architecture and preservation of ancient monuments, the preparation process of the related rules and regulations, about the administrations attitudes on different issues, the communication and coordination between government departments, and about several cases of receiving advices/orders from England. The archive is the unique resource for understanding the process of decision-making of the colonial administration -by using the "government records". The literature survey contains studies on urbanization and architecture of the British period, travellers or officers diaries, official publications, historical, political and sociological publications. This study is divided into four chapters. The first chapter introduces to the definition of the subject, aim, methods, research techniques and limitations of this thesis. The theoretical framework of this study is defined in the second chapter named "colonialism and modernism". The terminology and history of the topic is basically explained: E.g. different colonial types like "settlement colonies", "exploitative colonies" and "maritime enclaves" are the result of changes of the aims and of the context of colonialism throughout the ages. Both, the colonizers changing approach and the variety of local conditions, contributed to the development of various modernism models in the colonies. The third chapter, the main part of the thesis, deals with the British Period in Cyprus which has been divided into three parts (Early Period, Intensive Improvement Period and Late Period). The division is based on the intensity of constructions, rules and regulations, architectural styles, economy and the two World Wars. Each of these sub-chapters discusses the issues "modernization in economy and society"; "rules and regulations concerning urbanization and architecture"; "rural and urban developments"; "urban developments"; "architecture"; "preservation of ancient monuments" and ends with an evaluation. Administrative organization, surveys of Cyprus and intensive infrastructure works were the major activities in the "Early Period". It followed by the "Intensive Improvement Period" which dates in between WWI and WWII. The increase of new buildings started in the early 1920's because of the prosperity owed to maritime trade. In addition to architecture, there were several attempts of urban design. WWII led to an unproductive period characterized by poverty. The migration of unemployed rural population to the cities, shortage of imported construction materials, and discontinuation of building activities created housing problems. Until the end of the "Late Period" many problems like housing, ethnic conflicts between Turkish and Greek groups took place. This was the combination of the Cypriots demand for freedom like in many other British colonies and unmistakable signs of the fading of the golden era of British Imperialism. Besides these problems there were many interesting improvements in town planning and architecture. So Patrick Abercrombie, who produced and applied the "Greater London Plan 1944", prepared a "Preliminary Planning Report for Cyprus" in 1947. The mass housing projects were designed by considering the requirements of users, conditions of Cyprus and the experiences gained by similar projects realized in the after-war England (and in Europe). In the last chapter "findings and conclusion" the specific modernism model of Cyprus is defined by the evaluation of attitudes and works of the British colonial administration. Accordingly, the major results which have been discussed are: the organization and spreading of education; achievement of transportation system throughout the island; strengthening of external relations by the development of harbours and the easement of trade; application of infrastructure projects in not only urban but also rural areas; improvements in agricultural production; preparation of laws and regulations with a long-term perspective. The results related to modernization indicate two determinants on the process. These can be defined as: the local structure of the country and the applied politics of the British administration. As has been found out, in the Early Period (1878-1918), the governors attitudes were dominant; in the Intensive Improvement Period (1919-1938), the societys reactions to the administration gained more importance; whereas, in the Late Period (1939-1960) the administration experienced in contrast to the Early Period- a dominant role of the society. The final step was the collapse of the colonial rule.